Dự thảo Luật Thương mại điện tử: Hành lang pháp lý cho nền kinh tế số

Trụ cột của kinh tế số

Trong bối cảnh chuyển đổi số toàn cầu đang diễn ra mạnh mẽ, thương mại điện tử (TMĐT) đã trở thành động lực tăng trưởng quan trọng của nền kinh tế Việt Nam. Theo số liệu từ Bộ Công Thương, quy mô TMĐT Việt Nam năm 2024 đạt khoảng 25 tỷ USD, đứng thứ ba khu vực Đông Nam Á và thuộc nhóm năm quốc gia có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất thế giới.

Hoạt động TMĐT ngày càng lan tỏa sâu rộng trong mọi lĩnh vực, từ bán lẻ, dịch vụ, logistics đến giáo dục, y tế… góp phần hình thành hệ sinh thái kinh tế số năng động.

Tuy nhiên, khung pháp lý hiện hành bao gồm các văn bản chính là Nghị định 52/2013/NĐ-CP về thương mại điện tử (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 85/2021/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 52/2013/NĐ-CP ngày 16/5/2013 của Chính phủ về thương mại điện tử) - đã bộc lộ nhiều hạn chế, chưa theo kịp thực tiễn phát triển.

Các vấn đề mới như livestream bán hàng, kinh doanh qua mạng xã hội, thương mại xuyên biên giới, mô hình siêu ứng dụng, giao dịch bằng hợp đồng thông minh hay bảo vệ dữ liệu cá nhân vẫn chưa được điều chỉnh đầy đủ. Cùng với đó là thách thức về gian lận thương mại, hàng giả, hàng nhái, trốn thuế và thiếu cơ chế định danh người bán trên môi trường số, gây rủi ro cho người tiêu dùng và thất thu ngân sách Nhà nước.

Định hướng từ các Nghị quyết của Đảng như Nghị quyết số 52-NQ/TW ngày 27 tháng 9 năm 2019 của Bộ Chính trị về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và Nghị quyết số 57-NQ/TW 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, xác định TMĐT là một trong những trụ cột của kinh tế số, đòi hỏi khung pháp lý hoàn thiện, hiện đại và đồng bộ.

Việc ban hành Luật Thương mại điện tử là cần thiết nhằm thể chế hóa chủ trương này, bảo đảm môi trường cạnh tranh công bằng, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và doanh nghiệp và Nhà nước.

Trên bình diện quốc tế, các nước như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và Liên minh châu Âu (EU) đã ban hành các văn bản riêng điều chỉnh TMĐT, với các tiêu chuẩn về bảo vệ dữ liệu, minh bạch giao dịch và phát triển bền vững.

Việc Việt Nam xây dựng Luật TMĐT không chỉ giúp đồng bộ hóa với hệ thống pháp luật trong nước (Hiến pháp 2013, Bộ luật Dân sự 2015, Luật Giao dịch điện tử 2023, Luật An ninh mạng 2018, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân 2025...), mà còn bảo đảm tương thích với các cam kết quốc tế, tạo hành lang pháp lý vững chắc cho thương mại điện tử xuyên biên giới.

Tạo lập môi trường cạnh tranh lành mạnh, công bằng 

Theo dự thảo, TMĐT được định nghĩa là “việc tiến hành một phần hoặc toàn bộ quy trình của hoạt động thương mại trên môi trường điện tử”. Dự thảo luật điều chỉnh các nền tảng bán hàng trực tuyến truyền thống và mở rộng tới mạng xã hội, nền tảng tích hợp đa dịch vụ và các hình thức kinh doanh mới đang phát sinh trong thực tế.

Dự thảo quy định rõ, nguyên tắc an toàn, bảo mật thông tin và bảo vệ dữ liệu cá nhân trong giao dịch TMĐT. Các nền tảng phải áp dụng biện pháp kỹ thuật để bảo vệ thông tin người dùng, không được tiết lộ, mua bán hay sử dụng dữ liệu cá nhân ngoài mục đích giao dịch.

Dự thảo cũng yêu cầu thông báo kịp thời khi xảy ra sự cố rò rỉ hoặc mất dữ liệu. Nguyên tắc “thu thập tối thiểu, sử dụng đúng mục đích, được sự đồng ý của chủ thể dữ liệu” nhằm xây dựng môi trường thương mại điện tử an toàn và tin cậy. (Các Điều 5, 28, 29, 42)

Dự thảo cũng phân định rõ trách nhiệm của từng loại chủ thể, gồm chủ quản nền tảng, người bán, người livestream, tổ chức logistics, trung gian thanh toán và đơn vị tiếp thị liên kết. Mỗi chủ thể phải chịu trách nhiệm tương xứng với vai trò và mức độ ảnh hưởng tới người tiêu dùng.

Cụ thể, Điều 15 tại dự thảo quy định chủ quản nền tảng trung gian phải xác thực điện tử danh tính người bán, kiểm duyệt nội dung hàng hóa trước khi hiển thị, và chịu trách nhiệm liên đới bồi thường nếu để xảy ra thiệt hại cho người mua.

Việc sử dụng các thuật toán hoặc biện pháp để hạn chế hoặc ưu tiên việc hiển thị hàng hóa, dịch vụ của người bán mà không công khai tiêu chí lựa chọn chính được sử dụng đều bị cấm (Điều 6).

Đối với dịch vụ thanh toán và dịch vụ logistics, chủ quản nền tảng phải cho phép người bán, người mua thực hiện quyền lựa chọn tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán và dịch vụ logistics hỗ trợ thương mại điện tử công bố trên nền tảng. (Điều 15).

Đây là bước tiến bảo đảm cạnh tranh công bằng giữa các doanh nghiệp, hạn chế tình trạng “độc quyền nền tảng”, nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm xã hội trong hoạt động TMĐT.

Tại các Điều 10, 26, 27, 28, 29 của dự thảo, các nền tảng TMĐT của tổ chức, cá nhân nước ngoài có ngôn ngữ tiếng Việt, tên miền “.vn”, hoặc đạt ngưỡng giao dịch đáng kể với người tiêu dùng Việt Nam thì phải đăng ký hoạt động với cơ quan quản lý Nhà nước, thành lập pháp nhân hoặc phải chỉ định phân nhân được ủy quyền tại Việt Nam để thực hiện nghĩa vụ pháp lý, chịu trách nhiệm phối hợp với cơ quan chức năng trong giải quyết tranh chấp, thanh tra, xử lý vi phạm.

Chính phủ sẽ quy định chi tiết ngưỡng giao dịch và thủ tục đăng ký, nhằm đảm bảo các nền tảng xuyên biên giới chịu sự quản lý bình đẳng với doanh nghiệp trong nước.

Chống thất thu thuế, hàng giả, gian lận thương mại

Một vấn đề lớn được dự thảo chú trọng là chống thất thu thuế và gian lận thương mại trên không gian mạng. Cụ thể việc định danh điện tử người bán được quy định tại các Điều 15, 19, 20, 22 giúp cho việc xác định danh tính, truy vết… góp phần nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước chống thất thu thuế, xác định trách nhiệm của người bán hàng giả, cũng như xử lý các trường hợp gian lận thương mại.

Các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, trung gian thanh toán và logistics đều được giao trách nhiệm pháp lý rõ ràng. Theo Điều 33, các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán phải báo cáo các giao dịch có dấu hiệu gian lận, buôn lậu, trốn thuế, hàng giả khi có yêu cầu của cơ quan chức năng.

Còn theo Điều 32, đơn vị logistics phải kiểm tra thông tin hàng hóa, từ chối vận chuyển hàng cấm và báo cáo vi phạm trong vòng 24 giờ kể từ khi phát hiện.

Như vậy, toàn bộ chuỗi cung ứng trong TMĐT, từ giao dịch, thanh toán, vận chuyển đến tiêu dùng, đều được kiểm soát bằng công cụ số, tạo nên một hệ sinh thái minh bạch, chống gian lận và chống thất thu ngân sách Nhà nước.

Dự thảo thể hiện rõ tinh thần hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ, siêu nhỏ và khởi nghiệp sáng tạo. Theo khoản 5 Điều 14, doanh nghiệp khởi nghiệp được giảm nghĩa vụ lưu trữ dữ liệu hợp đồng từ 3 năm xuống 1 năm, giúp tiết kiệm chi phí vận hành và hạ thấp rào cản pháp lý.

Đặc biệt, Điều 36 nêu rõ: Nhà nước khuyến khích nền tảng TMĐT ưu tiên sản phẩm có xuất xứ Việt Nam, hàng hóa chủ lực của địa phương, vùng miền, nghề truyền thống, đồng bào dân tộc thiểu số, miền núi và hải đảo. Đây là điểm mới mang tính nhân văn sâu sắc, thể hiện định hướng thương mại điện tử bao trùm, góp phần thu hẹp khoảng cách số giữa các vùng, miền, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội bền vững.

Lần đầu tiên trong một văn bản luật, khái niệm “thương mại điện tử xanh và bền vững” được ghi nhận. Theo Điều 37 dự thảo, Nhà nước khuyến khích doanh nghiệp áp dụng các giải pháp giảm lượng rác thải trong quá trình sản xuất và vận chuyển, khuyến khích nền tảng TMĐT sử dụng nhãn nhận diện “xanh”, “bền vững”, “có trách nhiệm” đối với hàng hóa đáp ứng tiêu chuẩn môi trường.

Chính sách này không chỉ hướng đến mục tiêu bảo vệ môi trường, mà còn mở ra lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu – nơi các tiêu chí về phát thải carbon và tiêu dùng bền vững ngày càng trở thành “giấy thông hành” khi xuất khẩu hàng hóa ra thị trường quốc tế.

Với nhiều điểm mới sát với thực tiễn, dự thảo Luật Thương mại điện tử được kỳ vọng sẽ đáp ứng yêu cầu quản lý mới trong kỷ nguyên số, vừa tạo thuận lợi cho phát triển, bảo vệ quyền lợi của người dân, doanh nghiệp và Nhà nước, tăng cường hội nhập quốc tế, vừa đẩy mạnh việc đưa hàng hóa, dịch vụ của Việt Nam ra nước ngoài, góp phần phát triển nhanh, bền vững nền kinh tế đất nước.