Sẽ ra sao nếu con người không còn sử dụng tiền mặt?

Năm 2025, người tiêu dùng có nhiều lựa chọn thanh toán hơn bao giờ hết. Tại các quốc gia phát triển, thẻ tín dụng và thẻ ghi nợ vẫn chiếm ưu thế, trong khi thanh toán qua ứng dụng di động, mã QR hay các dịch vụ “Mua trước – Trả sau” (BNPL) dần trở nên phổ biến, đặc biệt đối với giới trẻ.

Theo báo cáo Mastercard 2024, thanh toán không chạm và qua ví điện tử đang bùng nổ trên toàn cầu, chiếm hơn một nửa giao dịch tại cửa hàng ở một số thị trường châu Á.

Ở Thụy Điển, tiền mặt gần như biến mất — chưa đến 8% giao dịch dùng tiền mặt, theo Ngân hàng Trung ương nước này. Ngược lại, Tây Ban Nha vẫn duy trì sự ủng hộ mạnh mẽ đối với tiền mặt, khi 65% các giao dịch giá trị nhỏ vẫn được thanh toán bằng tiền xu hoặc tiền giấy.

Trên khắp châu Âu, chính sách và quy định đang định hình thói quen thanh toán. Một số chính phủ khuyến khích thanh toán kỹ thuật số thông qua ưu đãi thuế hoặc giới hạn thanh toán bằng tiền mặt, trong khi những nước khác lại bảo vệ quyền được trả tiền mặt để đáp ứng mong muốn của người dân.

Tại Đông Nam Á và châu Phi, nhiều người thậm chí đã “bỏ qua” các dịch vụ ngân hàng truyền thống. Các công cụ như GCash ở Philippines hay M-Pesa ở Kenya khiến ví điện tử trở nên phổ biến, đặc biệt với những người không có tài khoản ngân hàng.

Sức hấp dẫn của xã hội "không tiền mặt": Vì sao chính phủ và doanh nghiệp đều ủng hộ?

Chính phủ và các tổ chức tài chính lớn có nhiều động lực để thúc đẩy thanh toán số. Mỗi giao dịch điện tử đều để lại dấu vết – thời gian, địa điểm, người tham gia. Sự minh bạch này giúp thu hẹp “lỗ hổng thuế” và hạn chế dòng tiền bất hợp pháp. Với cơ quan quản lý, đây là công cụ hữu hiệu để giám sát, phòng chống rửa tiền và kiểm soát khu vực kinh tế phi chính thức.

Doanh nghiệp cũng được hưởng lợi: Thanh toán số giúp giảm chi phí và nguy cơ khi nắm giữ tiền mặt, ít rủi ro trộm cắp, giảm phí bảo hiểm. Đồng thời, dữ liệu giao dịch trở thành “mỏ vàng” cho hoạt động marketing và chăm sóc khách hàng.

Công nghệ đã thúc đẩy xu thế này mạnh mẽ. Các nền tảng “mua trước – trả sau” hấp dẫn nhóm người ngại dùng thẻ tín dụng, trong khi những “siêu ứng dụng” trên di động tích hợp cả thanh toán, tiết kiệm và cho vay. Ở các nước có tỷ lệ dùng smartphone cao nhưng hệ thống ngân hàng yếu như khu vực Đông Nam Á, mô hình này phát triển nhanh hơn cả.

Dù vậy, mặt trái của sự tiện lợi là nỗi lo về quyền riêng tư. Thanh toán số sinh ra để minh bạch, không phải để bảo vệ sự riêng tư – điều đó giúp cơ quan chức năng kiểm soát tốt hơn, nhưng khiến người dùng ngày càng lo ngại việc họ đã đánh đổi bao nhiêu sự riêng tư cho sự tiện lợi đó.

Vì sao nhiều người phản đối xã hội “không tiền mặt”

Đối với nhiều người, việc dùng tiền mặt không chỉ là thói quen – mà là tuyên bố về quyền riêng tư. Tiền mặt mang lại sự ẩn danh, còn thẻ và các ứng dụng điện thoại thì không. Mỗi giao dịch số đều được ghi lại và lưu trữ, khiến cá nhân trở nên dễ truy vết, và chính điều này đang thổi bùng làn sóng phản đối. Từ châu Âu tới Mỹ, phong trào bảo vệ quyền dùng tiền mặt đang lan rộng.

Tại Tây Ban Nha, các cộng đồng dân cư tổ chức “Cash-only day” (Ngày chỉ dùng tiền mặt) như một hình thức phản đối ôn hòa. Quy định bắt buộc thanh toán bằng thẻ cho các giao dịch trên 1.000 euro tại nước này cũng đã vấp phải phản ứng dữ dội.

Tại Anh, sự bức xúc gia tăng đối với các nhà bán lẻ từ chối nhận tiền mặt, đặc biệt trong nhóm người cao tuổi hoặc vùng nông thôn — những người thiếu điều kiện tiếp cận kỹ thuật số. Phong trào “Chào mừng tiền mặt” (Cash Welcome Here), xuất phát từ sự phẫn nộ khi nhiều cửa hàng từ chối tiền mặt trong và sau đại dịch đang lan rộng. Các doanh nghiệp nhỏ cũng bị kẹt ở giữa: thanh toán số mang lại sự thuận tiện, những chi phí giao dịch và sự cố kỹ thuật lại khiến họ thiệt hại, thậm chí mất khách sau khi chuyển sang mô hình “chỉ chấp nhận thẻ”.

Tại Mỹ, phản ứng xã hội đã dẫn tới thay đổi luật: các thành phố như San Francisco và New York đã cấm các cửa hàng bán lẻ từ chối tiền mặt, coi đó là hành vi loại trừ và phân biệt đối xử.

Pháp chứng kiến một phong trào âm thầm hơn, do các nghiệp đoàn và nhóm hưu trí dẫn đầu nhằm bảo vệ quyền sử dụng tiền mặt, đặc biệt trong lĩnh vực phúc lợi. Họ phản đối việc chỉ chi trả bằng mã QR, coi đó là đe dọa tới công bằng xã hội. Trên mạng xã hội như Reddit, người dùng còn kêu gọi tẩy chay các thương hiệu lớn từ chối tiền mặt, biến các cuộc phản đối địa phương thành phong trào toàn cầu.

Xã hội “không tiền mặt” có thể loại bỏ hoàn toàn tội phạm tài chính?

Một trong những lý do phổ biến để thúc đẩy xã hội không tiền mặt là nhằm ngăn chặn tội phạm tài chính, bời tiền mặt khó truy vết nên thường được dùng để rửa tiền hoặc giao dịch bất hợp pháp. Về lý thuyết, loại bỏ tiền mặt có vẻ hợp lý — nhưng thực tế phức tạp hơn nhiều.

Theo Cơ quan Cảnh sát Scotland, việc giảm tiền mặt có thể khiến tội phạm trên đường phố giảm, nhưng các băng nhóm tội phạm có tổ chức đã nhanh chóng thích ứng. Họ hoạt động xuyên biên giới và sử dụng tiền điện tử, thẻ trả trước, công ty bình phong để luân chuyển tiền mà khó bị phát hiện.

Báo cáo năm 2025 của Cơ quan Chống tội phạm nghiêm trọng Malta cũng đồng tình: trong khi trộm vặt vẫn dùng tiền mặt, thì tội phạm nghiêm trọng đã chuyển sang nền tảng mã hóa và công cụ tài chính phức tạp. Nếu không tăng cường quy định và giám sát, việc loại bỏ tiền mặt chỉ có tác động hạn chế, thậm chí có thể khiến hoạt động phi pháp trở nên khó phát hiện hơn.

Tiền mặt sẽ không thực sự biến mất

Dù xu hướng thanh toán số đang lan rộng, tiền mặt sẽ không biến mất — mà tiến hóa. Ở Thụy Điển, Ngân hàng Trung ương Riksbank khẳng định tiền mặt vẫn phải được duy trì, đặc biệt trong tình huống khẩn cấp hoặc để tránh loại trừ nhóm yếu thế. Ở Tây Ban Nha, sự cố mất điện năm 2025 đã cho thấy giá trị của tiền mặt — khi hệ thống thanh toán số tê liệt, chi tiền mặt mới giúp giao dịch tiếp tục.

Giờ đây, cuộc tranh luận mở rộng sang vấn đề quyền con người: quyền được tiếp cận và sử dụng tiền mặt có nên được coi là quyền cơ bản?. Nhà phân tích tài chính Chris Skinner cho rằng tiền mặt là “lá chắn cuối cùng” bảo vệ quyền riêng tư cá nhân khỏi sự giám sát toàn diện. Dù việc dùng tiền mặt đang giảm, ngân hàng trung ương và các tổ chức dân quyền vẫn nên bảo vệ nó như một phương án dự phòng.

Tiền kỹ thuật số của các·ngân hàng trung ương (CBDC) được kỳ vọng sẽ cùng tồn tại với tiền mặt trong ngắn và trung hạn, nhưng CBDC không mang lại sự ẩn danh như tiền giấy, khiến lo ngại về “giám sát quá mức” ngày càng gia tăng.

Theo KCS Group Asia

Minh Thư