Điện hạt nhân: Xu thế tất yếu và chiến lược xây dựng nguồn nhân lực thuần Việt

Trong xu thế phát triển tái tạo năng lượng của các quốc gia trên thế giới, Việt Nam có những hành động mạnh mẽ để phát triển điện hạt nhân. Với kiên định mục tiêu Netzero vào năm 2050, nhất là tăng trưởng 2 con số trong những năm tới, nên việc tái khởi động điện hạt nhân vừa cần thiết với Việt Nam, vừa phù hợp với xu thế thế giới. Để góp phần tạo đà bứt phá trong tiến trình đó, Trường Đại học Điện lực đã và đang đẩy mạnh đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, trong đó có đội ngũ kỹ sư cho điện hạt nhân.

Xu thế tất yếu đáp ứng nhu cầu thực tiễn

Vừa qua, tại phiên bế mạc chiều 30/11/2024, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV, trong đó có nội dung đồng ý tiếp tục chủ trương đầu tư dự án điện hạt nhân Ninh Thuận.

Tiếp đó đến ngày 5/12, Tổng Bí thư Tô Lâm đã khảo sát địa điểm Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1 và yêu cầu chuẩn bị tốt các điều kiện để tái khởi động dự án điện hạt nhân. Trước đó một ngày, tại phiên họp chuyên đề pháp luật, Chính phủ cũng đã xem xét đề nghị xây dựng Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi). Có thể nói, Việt Nam đã bước qua được những e dè trước đó với nguồn cung năng lượng bền vững với giá cả hợp lý này. Trên thực tế, đối với Việt Nam, đây là một lựa chọn cần thiết, đáp ứng yêu cầu thực tiễn.

Tổng Bí thư Tô Lâm quan sát vị trí quy hoạch Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận. Ảnh: Nguyễn Cường

Còn quy hoạch điện VIII, đến năm 2030, tổng công suất nguồn điện của Việt Nam phải đạt khoảng 150 GW, đồng nghĩa, mỗi năm cần đưa trên 10 GW nguồn điện mới vào vận hành. Đến năm 2050, tổng công suất các nhà máy điện từ 490,529-573,129 GW.

Dù theo Cơ quan Năng lượng tái tạo quốc tế, Việt Nam ước tính có 1,2 terawatt tiềm năng năng lượng tái tạo, gấp 15 lần công suất lắp đặt hiện tại, nhưng theo chuyên gia, tại những địa điểm thuận lợi, dễ dàng xây dựng nhà máy, chúng ta đã có dự án. Ngoài ra, đặc điểm không ổn định, độ tin cậy thấp của năng lượng sạch, như điện gió, điện mặt trời… khiến ở bất cứ quốc gia nào, phần cung năng lượng này chỉ được chiếm một tỉ lệ nhất định trong hệ thống nguồn cung điện năng.

Trong khi đó, việc bù đắp nguồn cung từ nhiệt điện than là một thách thức khác trước yêu cầu phát thải Net Zero vào năm 2050 mà Việt Nam đã cam kết. Do đó, bắt buộc phải chuyển đổi nhiên liệu hóa thạch sang các dạng năng lượng xanh, như sinh khối, amoniac xanh, hydro xanh, khí thiên nhiên.

Trước đó, Luật Điện lực (sửa đổi) quy định một số chính sách phát triển điện hạt nhân cũng được Quốc hội thông qua, tạo cơ sở pháp lý cho việc hiện thực hóa chủ trương này, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong chiến lược phát triển năng lượng bền vững của Việt Nam.

Dự án không chỉ góp phần cung cấp năng lượng sạch, ổn định mà còn giảm thiểu lượng khí thải nhà kính, phù hợp với các cam kết quốc tế của Việt Nam. Mặc dù Việt Nam có lò nghiên cứu hạt nhân vận hành 40 năm, nhưng theo đánh giá của các chuyên gia về điện hạt nhân trên thế giới, thách thức lớn nhất trong phát triển điện hạt nhân của Việt Nam hiện nay đó là nguồn nhân lực. Thực tế từ kinh nghiệm quốc tế, để nhà máy điện hạt nhân vận hành cần tới hàng nghìn người.

Theo Quyết định số 1558/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 18/8/2010 về phê duyệt Đề án “Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử”, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã xây dựng và triển khai kế hoạch đào tạo nguồn nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử bảo đảm về số lượng và chất lượng, đáp ứng nhu cầu chương trình phát triển điện hạt nhân, yêu cầu ứng dụng an toàn, an ninh năng lượng nguyên tử trong các lĩnh vực kinh tế, xã hội.

Chủ động trong đào tạo

Với truyền thống lâu đời trong đào tạo nhân lực thuộc lĩnh vực năng lượng, Trường Đại học Điện lực là một trong năm cơ sở giáo dục đại học của Việt Nam được Thủ tướng Chính phủ cho phép đào tạo nguồn nhân lực trong lĩnh vực này. Nhà trường đã tích lũy được kinh nghiệm phong phú, có thể áp dụng linh hoạt vào việc đào tạo ngành điện hạt nhân. Nhà trường đã đầu tư xây dựng cơ sở vật chất, phòng thí nghiệm vật lý hạt nhân và an toàn bức xạ, đồng thời sở hữu chương trình đào tạo ngành Công nghệ Kỹ thuật hạt nhân theo Quyết định số 221/QĐ- ĐHĐL ngày 9/2/2018 của Hiệu trưởng Trường Đại học Điện lực, với chuyên ngành điện hạt nhân đã được nghiệm thu và đưa vào sử dụng.

Trong các kỳ tuyển sinh năm 2014, ngành điện hạt nhân tại Đại học Điện lực có mức điểm trúng tuyển là 19, nằm trong Top 3 ngành có mức điểm chuẩn cao nhất của trường. Thí sinh dự thi vào ngành trong năm nay được đánh giá là có chất lượng tốt, đồng đều. Ngành điện hạt nhân “hút” sinh viên vì là do khi theo học ngành này, sinh viên sẽ được nhận nhiều ưu đãi, học bổng giá trị. Đồng thời, các em có nhiều cơ hội để du học, hay tham gia các chương trình giao lưu đào tạo tại Nga, Nhật Bản…

Theo thống kê, từ năm 2011 đến năm 2021, Trường Đại học Điện lực đã đào tạo các thế hệ kỹ sư điện hạt nhân, đóng góp tích cực vào sự chuẩn bị cho dự án. Nhà trường đã tuyển sinh và đào tạo chuyên ngành điện hạt nhân từ khóa D5 (lớp D5DHN) đến D11 (lớp D11DHN) với khoảng gần 200 sinh viên. Tuy nhiên, do dự án điện hạt nhân Ninh Thuận tạm dừng vào năm 2016 nên hoạt động đào tạo cũng tạm dừng.

Dây chuyền sản xuất dược chất phóng xạ I-131 ở lò phản ứng Đà Lạt. Ảnh: Viện Nghiên cứu hạt nhân

Đại diện Khoa Năng lượng mới, Trường Đại học Điện lực cũng cho biết, nhà trường đã và đang chủ động thiết lập các mối quan hệ hợp tác chặt chẽ với các đơn vị đầu ngành về năng lượng nguyên tử như: Viện Khoa học và Công nghệ Hạt nhân, Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội, Viện Hàn lâm Khoa học Việt Nam, Trung tâm Đào tạo Hạt nhân và Bệnh viện 108. Nhằm nâng cao chất lượng đào tạo, nhà trường thường xuyên mời các chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực này đến giảng dạy và chia sẻ kinh nghiệm.

Cam kết chất lượng

Lãnh đạo Trường Đại học Điện lực khẳng định, với bề dày lịch sử đào tạo nhân lực cho các nhà máy điện trên cả nước, nhà trường đã tích lũy được kinh nghiệm phong phú, có thể áp dụng linh hoạt vào việc đào tạo ngành điện hạt nhân. Nhà trường đã đầu tư xây dựng cơ sở vật chất, phòng thí nghiệm hiện đại, đồng thời sở hữu chương trình đào tạo chuyên sâu và đội ngũ giảng viên giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực vật lý hạt nhân và năng lượng nguyên tử.

Bên cạnh đó, nhiều hệ thống trong nhà máy điện hạt nhân có cấu trúc tương tự các nhà máy nhiệt điện, giúp nhà trường tận dụng đội ngũ giảng viên giàu kinh nghiệm từ các ngành: Nhiệt điện, hệ thống điện, điều khiển tự động để giảng dạy các môn học liên quan. Nhà trường hiện có hệ thống phòng thí nghiệm hiện đại phục vụ cho các ngành: Điện, nhiệt điện, thủy điện... có thể được tận dụng để đào tạo thực hành cho sinh viên ngành điện hạt nhân.

Một điểm lợi thế nữa, Trường Đại học Điện lực đã và đang duy trì mối quan hệ hợp tác chặt chẽ với các đối tác quốc tế uy tín như: Viện nghiên cứu hạt nhân - Đại học Fukui (Nhật Bản), Đại học công nghệ Nagaoka (Nhật Bản), Tập đoàn Công nghiệp nặng Mitsubishi, Hitachi (Nhật Bản), Trường Đại học Năng lượng Moscow (Nga), Trường Đại học Saclay – Paris (Pháp).... Qua đó, không ngừng nâng cao chất lượng đào tạo.

Tuy nhiên, hiện tại nhà trường cũng gặp nhiều khó khăn về cơ sở vật chất. Để đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị liên quan đến ngành kỹ thuật hạt nhân thì cần nguồn vốn lớn hơn nhiều so với các ngành nghề khác. Ngoài ra, hiện nay, giáo trình và bài giảng còn nặng về lý thuyết, chủ yếu dạy nguyên lý, kỹ năng thực hành, năng lực ứng dụng còn rất hạn chế. Đặc biệt, chưa được tiếp cận với công nghệ mới đang diễn ra ở các nước tiên tiến trên thế giới, đòi hỏi phải cập nhật chương trình đào tạo.

Trên cơ sở những lợi thế sẵn có, khắc phục khó khăn, Trường Đại học Điện lực cũng cam kết tiếp tục đào tạo ngành điện hạt nhân. Trong đó, chương trình luôn được cập nhật theo các nội dung đào tạo thịnh hành trên thế giới và đáp ứng yêu cầu đặt ra. Chú trọng nâng cao chất lượng giảng dạy nhằm đào tạo nguồn nhân lực, đáp ứng đầy đủ các yêu cầu về số lượng và chất lượng nhân lực chất lượng cao cho dự án điện hạt nhân sắp tới.

Tiềm năng từ đội ngũ nhân lực điện hạt nhân Việt Nam

Để đảm bảo sự ổn định từ giai đoạn tái khởi động cho đến khi Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận đi vào vận hành, nguồn nhân lực phục vụ nhà máy là yếu tố mang tính chiến lược, đặc biệt quan trọng. Vì vậy, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao luôn là yếu tố then chốt quyết định thành công của chương trình điện hạt nhân quốc gia. Đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử, yêu cầu về kỹ thuật và an toàn rất khắt khe, đòi hỏi một chiến lược dài hạn và toàn diện để xây dựng đội ngũ nhân lực có đủ năng lực đáp ứng mọi yêu cầu trong các giai đoạn phát triển nhà máy điện hạt nhân.

Để chuẩn bị cho việc tái khởi động các dự án điện hạt nhân, Việt Nam cần rà soát và điều chỉnh Chương trình đào tạo nhân lực để đáp ứng nhu cầu thực tế dựa trên các hướng dẫn của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và kinh nghiệm của các nước có nền công nghiệp điện hạt nhân phát triển.

Chương trình đào tạo cần tập trung cho các chủ thể chính trong Dự án điện hạt nhân Ninh Thuận, bao gồm chủ đầu tư/tổ chức vận hành nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận và cơ quan pháp quy hạt nhân để quản lý toàn bộ các hoạt động của dự án gồm hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm và pháp quy, tổ chức phê duyệt địa điểm, thiết kế, cấp phép xây dựng, cấp phép vận hành và tổ chức hoạt động thanh tra trong các quá trình triển khai dự án. Đồng thời, xây dựng năng lực đào tạo cho các cơ sở trong nước để phục vụ việc triển khai các dự án tiếp theo trong chương trình điện hạt nhân dài hạn của quốc gia.

Về vấn đề nguồn nhân lực, PGS.TS Vương Hữu Tấn, nguyên Viện trưởng Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam, người có nhiều ý kiến mang tính xây dựng, tích cực về lĩnh vực điện hạt nhân Việt Nam cho biết: "Không có một quốc gia nào phải đào tạo đủ đội ngũ cán bộ mới bắt đầu triển khai dự án điện hạt nhân cả".

Vì vậy, để xây dựng đội ngũ nhân lực chất lượng, Việt Nam không thể chỉ dựa vào nguồn lực trong nước mà cần mở rộng hợp tác quốc tế. Các chương trình hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và các quốc gia có nền điện hạt nhân phát triển là cần thiết. Việc cử cán bộ, kỹ sư sang học tập và thực hành tại các trung tâm đào tạo và nhà máy điện hạt nhân của các nước có nền công nghiệp hạt nhân tiên tiến sẽ giúp chuyển giao công nghệ và kinh nghiệm thực tiễn.

PGS.TS Vương Hữu Tấn (người ngồi bên phải) trong buổi ký kết hợp tác với Cơ quan pháp quy hạt nhân Nhật Bản. Ảnh: Nhân vật cung cấp

PGS.TS Vương Hữu Tấn thông tin rằng Việt Nam đã đào tạo hơn 300 người phục vụ cho Dự án điện hạt nhân Ninh Thuận thông qua các chương trình hợp tác với Nga và Nhật Bản trong khuôn khổ Dự án điện hạt nhân Ninh Thuận. Ông cũng khẳng định, nước ta cũng đã đào tạo khá nhiều cán bộ cho Cơ quan pháp quy hạt nhân và các tổ chức hỗ trợ kỹ thuật thông qua hợp tác với IAEA, Liên minh châu Âu và các nước công nghiệp điện hạt nhân.